Tevekkül Edenlerin Amelleri:
İlim, hali; hal de ameli gerekli kılar. Tevekkülün ameli; kulun irade ile gayret ve hareketinde, maksatlarını bilmekle oluşur. Tevekkül beden ile çalışmayı terk ederek ve kalp ile tedbiri terk ederek olmaz. Bu, dinimizde haramdır. Tevekkül etmek demek oturduğu yerde, ne olacaksa beklemek demek değildir. Bu ancak cahilliktir. Allah-ü Tealâ sebepleri yaratmış, insanların da sebepleri sebep olarak kullanmalarını murad etmiştir. Fakat işlerin, sebeplerden değil, esas kaynaktan olduğunu bilmelerini murad etmiştir. Yani sebeplere yönelme olacak fakat sebeplere takılıp kalınarak, Yaradan unutulmayacak. Kısaca sebepler İlâh edilmeyecektir.
Kulun hareketi şu dört şey ile olur:
1) Faydalı olan şeye yönelmek,
2) Faydalı olan şeyi korumak,
3) Zararlı olan şey gelmeden önlemek,
4) Veya geldikten sonra yok etmeye çalışmak.
İşte bunların her biri ayrı ayrı incelenmesi gerekenlerdir.
Faydalı olan şeye yönelmek:
Kulun menfaati olan şeye yönelmesindeki sebepler üç türlüdür; kesin olarak gerekli olan sebepler, gerekli oluşu kuvvetle sanılan sebepler, gerekli olduğu vehmedilen ve aslında gerekli olmayan sebepler.
Kesin olarak gerekli olan sebepler: Bu, Allah(c.c.)’ın takdiri ve dilemesi olup; hiç değişmemek üzere, bazı şeyleri bazı sebeplere bağlamıştır. Meselâ yaşam için gerekli olan yemeği yerken elini kullanmak, çiğnemek gibi hareketler mecburen elzemdir. Bu hareketlerin, tevekkül gayret ve hareketi terktir diyerek, yapılmaması ancak ahmaklıktır. Allah’ın adetini, sünnetullahı tanımamaktır. O’nun adetinde böyle bir şey yoktur. Böyle zaruri olan hareketler ve gayret tevekküle tezat olmayıp, bilakis doğru düşünme ve akıl ile harekettir. Kişi elini, tabağı, kaşığı kullansa da, gerçekte doyuranın Allah(c.c.) olduğunu bilmesi, bu sebeplerin kullanılmasında imkân verenin yine Allah olduğunu bilmesi, ilimde tevekküldür. Böyle örneklendiği gibi, kesin olarak gerekli olan sebeplere uzanmak, tevekküle mani değildir.
Gerekli olduğu ihtimal dahilinde olan sebepler: Çoğunlukla sebepsiz meydana gelmeyen şeylerdir. Meselâ yanına azık almadan ıssız çöllere yolculuğa çıkmak gibi. Böyle bir yolculukta, azık almazsa açlıktan ölme ihtimali kuvvetli olduğu için, burada azık ile yola çıkmak tevekküle tezat değildir, sünnettir, tevekkülü bozmaz. Çünkü hayat esastır. Bazı yüksek tevekkül erbabı için; eğer uzun süreli açlığa talimi varsa ve azığı olmadığında yaprak ile, otlarla beslenebilecek durumda ise, azıksız yola çıkmak helâldir. Diğerlerine, yaşamını tehlikeye attığı için, helâl olmaz. Havas böyle idi. Azıksız çıkar, fakat yanında ip, iplik, makas, iğne bulundururdu ve “bunlar tevekküle aykırı değildir” derdi.
Allah-ü Tealâ sünneti icabı, bütün kullarının işlerini sebeplere ihtiyaç olmaksızın, kudreti ile görebilecek iken, kula kulu sebep edişi, hikmeti icabıdır. Belki kuluna diğer kulu sebebiyle sevap bahşetmek diler, belki insanlar arasında münasebetin olmasını murad eder, belki sebeplere teşekkür ettirmeyi öğretir, belki sebep olana vermenin, cömertliğin tadını tattırır, belki insanlar arasında muhabbetin tesis edilmesini murad eder ve belki de kulun sebeplere sarılıp, Zât’ını unutup unutmayacağını imtihan eder. Bunda bilemediğimiz nice hikmetler daha vardır.
Allah-ü Tealâ’ya varış, tenhada değil, kalabalıkta halkın arasında imtihan ve müsibetlerledir. Allah(c.c.), kulunu kalabalıkta iken, tenhada olduğunu görmek ister. Yani halkın arasında Hakk ile beraber olduğunu görmek ister. İşte bütün bunlardan dolayı sebeplerden uzaklaşmak, hikmete aykırı olup, Allah’ı tanıma ilmine cahil oluştan kaynaklanır.
Bir kimse evinde oturup rızkının gelmesini, gözü kapıda olarak beklese, ahmaktır. Tevekküle aykırıdır diyerek, sebeplere mani olmak üzere kapıyı kilitlemek suretiyle dışarıdan girişi kesse, haram işlemiş olur. Kapıya kilit koymadan, boş oturarak rızkını beklemektense, çıkıp sebepleri kullanarak kâzanması ve eğer kâzanamıyorsa dilenmesi daha makbuldür. Şayet kapıyı kilitlemez, her hali ile Allah ile meşgul olur, rızkın gelişini de beklemez, unutur, peşine düşmezse bu tevekküldür. Hem de en yüce makamındandır.
Gerekli olduğu sanılan(vehm edilen) sebepler: Geniş kâzanç temini için, bütün sebeplere başvurmak gibi. Burada artık tevekkülün sözü edilemez. İnsanların çoğu bu durumdadır. Hatta çeşitli hile yolları ile, helâl kâzanç elde etme yolundadırlar. Şüpheli şeylerden kâzanç sağlamak da böyledir. Hz. Peygamberimiz (s.a.v.) tevekkül edenleri anlatırken, bu gibi vehmi şeyleri yapmayanlardır, demişlerdir.
Sehl’e tevekkül sorulduğunda tedbiri terk etmektir, demiştir. Sebepler böylece insanı tevekkülden çıkaran ve çıkarmayanlar olmak üzere iki kısımdır. İlim ve hal ile olan tevekkül, insanı sebebi Yaradan’ı düşünmeye sevk ettiğinden, tevekkülden çıkarmaz. İlim, hal ve amel ile olan tevekkül ise, sebeplerin şüpheli olmalarından dolayı, insanı tevekkülden çıkarabilir.
Kul sebeplere dayansa bile, sebeplerin arkasında sebepleri yaratanı görüyorsa ve güvencesi sebepler değil de, Yaradan ise, bu türlü sebeplere bağlanmak tevekküle aykırı değildir. Meselâ; kişi bir yandan kâzancı için çalışırken, aynı zamanda kendi mevkiine, kudretine, mal varlığına güvenmez ve hepsinin elinden alınabileceğine dair bir ihtimali kabul ederek yaşarsa, sebeplere değil sebepleri verene bağlanırsa, hele kâzanç şevki ailesi ve yoksullar için olursa, bedeniyle kâzanırken yorulur, kalbiyle de kâzancından ve malından uzak olursa; bu hal evinde tevekkül edip, hazır rızkı bekleyenden çok çok daha efdaldir, makbuldür. Bu kâzanç tevekküle aykırı olmayıp, eğer hal ve marifet bakımından da riayet varsa, Hz.Ebû Bekir(r.a.)’in durumu gibi olur. Tevekkül makamına, O’ndan daha lâyık olan yoktur. “Aile efradıma hakkını veremezsem, milletimin hakkını hiç veremem” demiştir. O’nun tevekkülü malı kâzanmak bakımından değil, malın varlığına iltifat etmemesi ile olmuştur. Kendi kârı gibi başkasının kârını da sevmiştir. Tevekkül zühd ile mümkündür. Yani dünyadan sıyrılmak ve dünya sevgisini kalpten çıkarmakla mümkündür. Zahidlik olmadan tevekkül olmaz. Tevekkül olmadan zahidlik olur.
İnsanın tevekkül için, kâzancı terk ettiği durumlar olabilir. Meselâ; ticaret yaparken, kalben Allah(c.c.)’dan uzaklaştığını ve kendini kâzanma hırsına kaptırdığını fark eden; ticareti, kâzanmayı terk edip evinde oturabilir. Ama gözü kapıda olup, kalbinde insanlardan beklenti varsa, ticaret yapması ve kâzanması makbuldür. Zira kalben beklentide olmak, kalben dilenmek demektir. Kalben dilenmeyi terk etmek, kâzancı terk etmekten daha önemlidir.
İşin derinliğini anlamış olan tevekkül sahipleri, bir arzu gönüllerinden geçmişse verilen hediyeyi asla almazlar, ne zamanki kalplerinde böyle bir düşünce olmadığında, bir hediye verilir, o zaman alırlar. Bir de servet sahiplerinin durumu vardır. Bunlar eğer gelecekleri için servetlerine güvenip, bağlanmamışlarsa, tevekkülleri eksilmez. İmanını Allah-ü Tealâ’nın kudretine bağlayıp, malın varlığı ile yokluğu arasında fark görmeyenin tevekkülü için bir mesele yoktur.
Özetle; tevekkül kuvvetli iman üzerine kuruludur. Bu kuvvetli iman ile, tevhid-i ef’al yani fiillerde tevhid anlaşılır. Fiillerde tevhide geliş ise, bütün işlerde hakiki yapanın, Allah(c.c.) olduğuna iman etmektir. Bu sebepten imanı kemale ermeyenin, tevekkülü kemale ermemiştir. Sehl: “Kâzanca dil uzatan, sünnete dil uzatmış olur. Kâzancı terk edene dil uzatan ise tevhide dil uzatmış olur” demiştir. Tevekkül kalp ve yakîn kuvveti ister. Kalbin kuvvet kâzanması için, kalbi zahiri sebeplere meyilden alı koymalıdır. Kalbi, Allah-ü Tealâ’ya karşı, gizli sebepleri kolaylaştıracağı konusunda, hüsn-ü zan içinde bulundurmalıdır. Zira su-i zan şeytandandır.
“Şeytan sizi fakir olacaksınız diye korkutur. Size cimriliği tavsiye eder. Allah ise size, kendisinden bir yarlıgama ve bolluk vaad ediyor” Bakara/ 268
İnsan tabiat olarak, şeytanın korkutmasını dinlemeye haristir. Buna bir de korkaklık ve kalp zayıflığı eklenirse, tevekkül yok olur.
Tek başına olan ile, aile sahibi olanın tevekkülü bir değildir. Ailesi namına tevekkül ettiğini söyleyerek, çalışmamak haramdır.
Allah, Allah(c.c.) için olan kimse ile beraberdir. Allah ile meşgul olanın sevgisini, Allah-ü Tealâ diğer gönüllere yerleştirir. İnsanların gönüllerini ona bağlar. Allah-ü Tealâ’nın kulları hakkındaki tedbirini gören insan, artık bunu gördükten sonra sebeplere değil, sebepleri yaratana(müsebbibe) bağlanır. Bu, basiret sahipleri içindir. Basiret sahibi olan bilir ki, Rabbi her halinden haberdardır, gereken ne ise verir.
Tevekkülü terk etmek ise, nefsin zevk isteğine uymakla olur. Nefsin iyi yemek, iyi giymek, gezmek, itibar görmek arzusu tevekkülü yok eder. Böylece anlaşılır ki, nefsin terbiye edilmediği hallerde, tevekkül makamına kavuşulamaz. Halbuki, Allah(c.c.) kulunun rızkını ummadığı yerden verir.
“Kim Allah’dan korkarsa, Allah ona bir çıkış yeri ihsan eder. Onu hatır ve hayaline gelmeyecek bir cihetten de rızıklandırır” Talâk/ 2,3
Nefsi terbiye olan, kalbi kuvvetlenen, hiçbir korku ile zaafa düşmeyen, Allah’ın tedbirine iman eden, elindeki ile kanaat edip razı olan, verilene vefa gösteren kişi, tevekkül sahibidir. İnsanların yüzde doksanı geçim sebepleri peşinde koşar. Yüzde yedisi kalabalık içinde tevekkül edip, “tevekkül sahibi” desinler amacıyla şöhret peşindedir. Yüzde üçü tenhaya çekilip, tevekkül etmeye çalışırsa da, bunun ikisi pişman olur. Ancak biri sebat gösterip, tevekkül makamına kavuşur.
Faydalı şeyleri toplamak ve biriktirmek suretiyle korumak:
Miras, kâzanmak, dilenmek veya başka herhangi bir sebeple elde edilen servetin saklanması konusunda; insanlar üç halde olurlar:
1)O andaki ihtiyacını giderir, gerisini dağıtır. Eğer yanında alıkoyarsa, bunu da ihtiyaç sahiplerine vermek üzere tutar. Bu, tevekkülün en üst derecesidir.
2)Tamamen zıddı olan haldir. Bir yıl veya daha fazlası için kenarda tutmaktır. Böyle ileriyi düşünerek istif eden; fare, karınca ve tevekkülü olmayan insandır.
3)Âzami, kırk günlük nafaka yığandır. Bu da tûl-i emelden (uzun emelden) sıyrılmış olmakla, daha zararsız olabilir. İnsan kendi ömrünü uzun olarak düşündüğü için, geleceğini düşünür ve istikbal için garanti sebeplerine sarılır.
Kulun Allah-ü Tealâ’ya yönelişinde kalbin huzuru önemlidir. Bu bakımdan, kalbin huzurunu sağlayacak olan miktarın, Allah-ü Tealâ’yı anmaktan, O’na kulluk yapmaktan geri koymayacak olan miktarın kenara yığılmasında bir mahzur olmamasıdır. Eğer kalp, böylece huzura eriyorsa, koyulabilir. Niceleri vardır ki, yokluk ve gelecek endişesi, huzurlarını bozar. Ve nice servet sahipleri de vardır ki, onların servetlerinin varlığı, ibadet ve zikirlerinden geri bırakır. Her konu zıddı ile tedavi edilmelidir. Belki şöyle demek, konuyu sonlandıracaktır; zayıf görüşlüler için doğru olan ihtiyaç gördükleri ne kadar ise, onu kenarda tutmalarıdır. Kuvvetli görüşlülerin ise, hepsini terk etmesidir. Fakat bu da tek başına yaşayan için geçerlidir. Aile sahibi olan için, ailesinin isteklerini gidermek ve onların gönüllerine huzur vermek üzere bir yıllık yığmak tevekküle aykırı değildir.
Hz.Peygamberimiz(s.a.v.) nafaka yığmadığı halde, bazı zevceleri için bir yıllık nafaka yığmıştır.
Bütün bu anlatılanlar, bu günün şartlarında çok zor yapılabilenlerdir. Eğer, tevekkülü hakkıyla uygulayalım desek, emeklilik haklarından bile vazgeçmek gerekecektir. Meselâ; emekli maaşı bir garantidir. Burada devletin sağladığı garanti, tevekküle zıt gibi olur. Çünkü, garanti Allah’da olmalıdır. Bu bakımdan, tevekkül için aslolan kalbin halidir. Kulun Allah’a yönelişinde kalbinin hali çok önemlidir. Kalben Allah-ü Tealâ’ya tam bir tevekkül sağlanmış ise, meselâ emekli maaşının garantisinin olması tevekkülü bozmaz. Lâkin bir şey asla unutulmamalıdır ki; bu da kulun “benim tevekkülüm tamdır” demesi ile olmayacağıdır. Kalplerin sahibi, Allah(c.c.)’tır ve tevekkülün olup olmadığı bilgisi O’nda mevcuttur. Böylece devrimizde tevekkül, Allah ile kul arasında gizli kalmıştır. Görünen ise, farklı olabilir.
Zararlı olan şey gelmeden, önlemek:
Korku mala veya cana ait olur. Tehlikeye karşı tedbir almanın, tevekkül ile ilgisi yoktur. Can ve mal emniyeti, temel prensiplerdendir. Bu gibi tehlike ya kuvvetle vardır, veya zayıf ihtimal ile vardır, ya da böyle bir ihtimal vehimdir. Yani aslında yoktur ama evham ile var gibi sanılmaktadır. Bu sayılanlardan zayıf ihtimal dahilinde olanlar ile, vehim olanlar tevekkülü bozar. Kesin sebeplerle korkma varsa da bazen terk edilebilir. Meselâ biri, kendisine zarar vermiş olandan intikam almaya muktedir olduğu halde, sabretmeyi tercih ederse, bu tevekküldendir. Ama zehirli veya yırtıcı hayvanın saldırı ve eziyetine sabretmek yoktur, tevekkül ile alâkalı değildir.
Bunun gibi serveti korumak için, saklamak, kapıyı kilitlemek, hayvanı bağlamak, düşman gözünden saklanmak tevekküle zıt değildir. Yalnız bu durumlarda, malı çalınmayınca kilit koruduğu için değil, Allah koruduğu için diye düşünmelidir. Yani tevekküle mani olmayan bu tedbirlere baş vururken, asla Allah’ın kâza ve kaderinden korunmak, düşünülmemelidir.
Allah-ü Tealâ, Nisâ/102. âyette: “Bütün ihtiyat tedbirlerini alın” buyurmuştur.
Korku namazında da: “Silâhlarını yanlarına alsınlar” buyurmuştur.
Musa a.s.’a : “Kullarımı geceleyin götür” buyurmuştur.
Hz. Peygamberimiz (s.a.v.): “Deveni bağla, sonra tevekkül et” buyurmuştur.
Özetlersek; Tevekkül eden kişinin(mütevekkil’in) bütün bu işlerdeki tevekkülü ilim ve hal bakımından şöyle olur:
İlim bakımından; kişi sebeplere başvurduğu halde, sebeplere değil sebepleri yaratana güvenmelidir.
Hal bakımından ise; kişi kalbinde şöyle bir hal bulmalıdır: Kapıyı kilitlemek gibi sebeplere dayandığı zaman; bilmelidir ki sebeplere dayanmak sünnetullahtır. Yani Allah-ü Tealâ da sebepleri yaratarak, sebeplere dayanılmasını murad eder. Fakat sebepleri yaratanı görmek şartı ile. Sonra bilmelidir ki; Allah dilemeden malı çalınmaz. Çalınsa da, mal kendisinden geri alınmıştır diye düşünür. Bu bakımdan nasılsa kendine ait olmayan ve kendinden çalınmış olan malı helâl eder. Hem dış görünüş olarak, hem de kalben Allah(c.c.)’ın kendi hakkındaki hükmüne razı olmuş olur. Eğer kalben üzüldüğünü fark ederse, tevekkülünün eksikliğini kabul eder. Eğer malı elinden gittiği için, ahirette de hesaptan kurtulduğunu düşünerek, kalben sevinirse; tevekkül makamında olduğunu tesbit etmiş olur. Bütün bunların dışında, üzülür, belli etmez, kimseye şikâyette bulunmaz, hırsızın peşine uzun boylu düşmez ise, sabredenlerden olmuş olur.
Şayet, kendisinin mutlaka muhtaç olduğu malı çalınırsa; yine de bunun çalınmasının kendisi için hayırlı olduğunu düşünmelidir. Zira kimse kendi için neyin hayırlı veya hayırsız olduğunu bilemez. Bu konuyla ilgili olmak üzere, Hz. Ömer(r.a.): “Ben fakir veya zengin olarak sabahlamaya aldırış etmem. Zira hangisinin hakkımda hayırlı olacağını bilemem” demiştir. Bu bakımdan tevekkül sahibi olan da, elindekinin çalınıp, çalınmamasına aldırış etmemelidir.
Tevekkül sahibinin malı ile ilgili korumada ve çalındığındaki adabı şöyle olmalıdır: Malını korumak üzere, kapısını kilitlemeli, ortada bırakmamalı, saklamalıdır. Sonra hırsızın göz dikeceği eşyayı evinde bulundurmamalıdır. Ve eğer malı çalınmışsa; üzülmemeli, helâl etmeli, belki de hırsızın yoksul olduğunu düşünerek, “sadakam olsun” demelidir. Böylece hırsız bu malı yerken, helâl yediği için günaha girmemiş olur. Ve kendi malı çalınınca, başkasınınki çalınmadığından, başkasının zararı da önlenmiş olur. Böyle bir gönül ile, hırsıza hırsızlıktan kurtulması ve hidayete ulaşması için dua edildiğinde, belki de duası kabul olur. Hırsız zalim olmaktan vazgeçebilir. Asla beddua etmemelidir. Beddua etmek, zalime yardım demektir. Beddua etmekle tevekkülü yok olmuş, olur.
Malın gidişine kalbin üzüntü duyması ise, kişinin varlık alâmetidir. Zira eğer malın sahibi olarak kendini görmeseydi, üzülmezdi. Öyle ya malın ve mülkün sahibini gören, malını sahiplenmeyen varlığından kurtulmuştur. Aksi halde de varlığını izhar etmiş olur. Tevhid, varlığından kurtulmaktır. Ve tevhidin tevekkül ile alâkası da böylece anlaşılmış olur.
Zarar geldikten sonra yok etmeye çalışmak:
Genelde vücut sağlığı ile ilgili olur. Hastalık geldikten sonra, kesin olan tedaviyi terk etmek, haramdır. Çünkü ölüm tehlikesi vardır. Hayat çok önemlidir. Bu sebepten, tedavi olmak tevekküle aykırı değildir. Tedavi ya kesin, ya şüpheli veya tedavi olacağı ihtimal dahilinde olan olmak üzere üç türlüdür.
Kesin olan tedavi, hastalık geldiğinde, tedavi ile sonuç alınabileceği mümkün olduğu düşünülen tedavidir. Buna karşı olmak, terk etmek kesinlikle haramdır. Bu konuda hadisler ile tedavi konusunda tavsiyeler vardır.
Şüpheli olan tedavi, hastalık geldiğinde, sonucu kesin olmasa bile tedavi olmaktır. Bunun da tevekkülü bozmayacağı, hadislerle sabittir. Fakat kişi tedaviyi terk ederse de haram olmaz. Hatta bazı kişiler için terki daha da uygun olabilir. Tedavi olan ilâcın sebep olduğunu bilmeli, ilâca ve tabibe değil, Allah(c.c.)’ın şifa vereceğine güvenmelidir. Şifa veren ilâca, şifa kudretini vereni görmek lâzımdır. Bunlar hep hikmete ait konulardır. Her işte, hikmetullah görülmelidir.
Tedavi olma ihtimali var sayılan tedaviye gelince; tevekkül sahibi bu tedaviyi terk etmelidir. Dağlanmak, muska yazdırmak, efsun yaptırmak gibi şeylerdir. Kesinlikle tevekküle aykırıdır.